Complexiteit doorzien: ‘no solution, only evolution’ !
Over sociale emergentie en nieuwe patronen voor daadwerkelijke systeemverandering.
‘No solution, only evolution’
We zijn geneigd om bij een complex vraagstuk (‘wicked problem’) direct tot conclusies voor een oplossing te komen. In de verwachting zo snel mogelijk op de gewenste bestemming te komen. Het geeft ons een gevoel van zekerheid en bekwaamheid evenals de illusie inzicht in de omgeving te hebben. Maar in een complexe omgeving werkt dat niet en leidt het zelfs vaak tot ongewenste keuzes en consequenties. Denk aan het grotendeels mislukken van de vele interventies in het huidige zorgsysteem, maar ook aan het falen van de aanpak van vele andere maatschappelijke problemen. Voor een complex vraagstuk is geen directe oplossing voorhanden; we kunnen het vraagstuk hooguit in een gunstige ontwikkeling brengen: ‘no solution, only evolution’. Het gaat dus niet zozeer om het vinden van het juiste antwoord voor de bestemming, maar om het vinden van de juiste weg voor de goede richting. Dit vraagt om het doorzien van complexiteit van systemen.
Doorzien van complexiteit
Complexiteit is een emergente eigenschap van een systeem. Een emergente eigenschap die ontstaat uit de relationele dynamiek en interacties tussen de onderdelen van het systeem. Een eigenschap van het systeem die niet is af te leiden van de eigenschappen van de onderdelen. Goed omgaan met een complex vraagstuk vraagt dus om een dieper inzicht in het bestaan en in het ontstaan van de relationele dynamiek in het systeem. Dit geldt zeker als we voor het complexe vraagstuk een systeemverandering willen realiseren. Ons alleen maar richten op de inhoud van de vraagstelling heeft dus geen zin. Er dient veel meer aandacht te zijn voor de context en voor de patronen van de onderlinge relaties en interacties die (mogelijk) een rol spelen bij het complexe vraagstuk. Omgaan met een complex vraagstuk is voornamelijk een sociaal proces van emergentie en patronen.
Sociale emergentie en patronen
Sociale emergentie is essentieel voor het succesvol aanpakken van complexe vraagstukken, zeker wanneer er verandering van het systeem moet plaatsvinden. Er dient primair aandacht te zijn voor het ontwerpen van de juiste condities en interventies voor het ontstaan van sociale emergentie en patronen. Daarvoor is ruimte nodig om oude patronen te doorbreken en nieuwe patronen te laten ontstaan. Dit geldt met name voor relationele aspecten zoals onderlinge relaties, verhoudingen en interacties. En tevens is dit van toepassing voor de mentale aspecten, zoals nieuwe beelden, betekenissen en overtuigingen. Het draait dus om de intersubjectieve relaties als bron van sociale emergentie en nieuwe patronen (zie blogartikel ‘Geweldige teams draaien om intersubjectieve relaties’). En verder dienen we voor ruimte en emergentie volledig los te komen van het huidige beleid, de regelgeving en de praktijk.
Condities voor systeemverandering
Het ontwerp van de juiste condities voor het ontstaan van sociale emergentie en patronen wordt mooi weergegeven in de bijgaande afbeelding (‘Six Conditions of System Change’ volgens systeemdenken van D. Meadows).
Zoals afgebeeld gebeurt de systeemverandering van onderaf aan. De sterkste hefboomwerking voor verandering van het systeem is gelegen in de mentale aspecten (‘mental models’). Daarnaast zijn de condities voor de relationele aspecten van groot belang. In deze relationele aspecten maken we onderscheid tussen enerzijds de relaties en interacties (‘relations & connections’) en anderzijds de afhankelijkheids- en machtsverhoudingen (‘power dynamics’). De structurele aspecten waar we meestal veel aandacht voor hebben, zijn van minder groot belang voor de systeemverandering (‘policies, practices, resources’). Voor de ruimte dienen deze structurele patronen juist minder aanwezig te zijn waardoor er geen belemmering hoeft te zijn voor het ontstaan van nieuwe mentale en relationele patronen.
Mentale aspecten van systeemverandering
Aan de basis van elk systeem ligt een mentaal model. Zo zijn veel van onze sociale systemen gebaseerd op het uitgangspunt van groei en niet op basis van duurzaamheid. En ons zorgsysteem is gebaseerd op een mentaal model van ziek zijn; het zorgsysteem is ontworpen om mensen beter te maken bij ziekte (curatie) in plaats van mensen zo gezond mogelijk te houden (preventie). Om tot een ander zorgsysteem te komen dient er ruimte te zijn voor een ander mentaal model, namelijk dat van gezond zijn. Het vraagt om betrokkenheid en een goede dialoog om beelden en betekenissen met elkaar te delen en elkaar een ander verhaal te gaan vertellen over gezondheid en over de zorg. Denk aan het idee van Positieve Gezondheid (Machteld Hubert). De nieuwe beelden en betekenisgevingen hoeven echt niet geheel overeen te komen. Met respect voor de onderlinge verschillen richten we ons op het meest relevante in hetgeen overeenkomstig is. Met een ander verhaal ligt het nieuwe mentale model als ‘attractor’ aan de basis van het nieuwe systeem en de verandering (zie blogartikel ‘Van ziektezorg naar gezondheidszorg’).
Relaties en interacties in relationele aspecten
Voor het doorbreken van mentale patronen dienen vooral relationele patronen te worden doorbroken. Fundamenteel nieuwe richtingen voor complexe vraagstukken zijn voor een groot deel het resultaat van nieuwe relatie- en interactiepatronen. Goede relaties en interacties laten zich echter niet sturen. Om betekenisvol te zijn dienen ze zelf te ontstaan (zelforganisatie) in een veilige ruimte die hiervoor ontworpen is. In zo’n ruimte (adaptive space) kunnen betrokkenen in interactie tot beeldvorming komen ten aanzien van de betekenisgeving van het systeem en de verandering (mentale aspecten). Het is van belang om dit kleinschalig te starten met meerdere groepen of communities tegelijk. In kleinere groepen kunnen mensen meer zichzelf zijn en eerder het gevoel hebben van invloed en betekenis te zijn. De kracht van meerdere groepen zit in de onderlinge verbindingen binnen en tussen de clusters; op basis van positieve feedback effecten kan zo een onderling versterkende werking ontstaan.
Afhankelijkheid en macht in relationele aspecten
Voor een systeemverandering dient er ook een fundamentele verandering plaats te vinden in de onderlinge verhoudingen zoals afhankelijkheden en machtsverhoudingen. Denk aan de dynamiek in de zorg, waarin de vele stakeholders met elkaar verstrengeld zijn. Alle stakeholders zitten gevangen in het netwerk en dienen in alles wat ze doen rekening met anderen te houden. Veel energie gaat uit naar het verminderen van afhankelijkheid en het vergroten van macht. Het zorgsysteem blijft z’n eigen gedrag vertonen, wordt steeds complexer en komt steeds meer vast te zitten. De onderlinge afhankelijkheden en machtsverhoudingen zijn van invloed op de mogelijke acties van deelnemers. Zozeer dat ze het functioneren en ontwikkelen van het systeem bepalen. Systeemveranderingen zijn derhalve alleen mogelijk wanneer er fundamentele veranderingen optreden in de onderlinge afhankelijkheden en machtsverhoudingen. Iets wat zeer lastig is voor degenen die momenteel veel macht hebben en in geringe mate afhankelijkheid zijn. Ook zij zullen echter open moeten staan voor de complexiteit van systeemveranderingen waarvoor nieuwe onderlinge verhoudingen zullen moeten ontstaan.
Samenspel van aspecten voor systeemverandering
Het realiseren van een fundamentele verandering in een systeem is niet eenvoudig door de hardnekkigheid van alle hierboven genoemde aspecten. De kans voor daadwerkelijke systeemverandering is gelegen in een samenspel van mentale en relationele aspecten; een samenspel dat niet belemmerd wordt door de structurele aspecten. In nieuwe verbanden met andere relaties, interacties en verhoudingen kunnen nieuwe beelden en betekenissen dan makkelijker ontstaan. Deze nieuwe netwerkverbanden bieden weer mogelijkheden voor het doorontwikkelen van de nieuwe beelden en betekenissen die weer betekenis gevend zijn voor deze verbanden. Dit is treffend ‘shape opinions: shape networks’ genoemd (G. Satell). De nieuwe verbanden en nieuwe beelden kunnen het beste in kleine omvang op meerdere plaatsen van de grond komen. Een sociale beweging op lokaal niveau van onderaf aan dus. Op deze manier kunnen generatieve sociale impact netwerken ontstaan zoals in de gezondheidszorg (zie blogartikel ‘De 3 essentiele netwerkstadia voor succesvolle integrale zorg’).
Voor nadere informatie over mentale en relationele aspecten bij verandering, verwijs ik naar het blogartikel ‘Wat organisaties kunnen leren van burgerinitiatieven’.
Hi Nanne. Bedankt voor weer een inzichtelijk en interessante Blog. Het doet me denken aan een inzichtelijk systeem voor mensen en hun interpersoonlijke groei: LES. Dit heb ik zelf ontwikkelen en de acroniem heb ik hieronder uitgewerkt.
Ben heel benieuwd naar jouw mening en visie op mijn uitwerking van ‘LES’.
Groeten Michiel Everts (Zullen we weer eens afspreken met koffie?)
LES (Lichaam – Emotie – Systeem)
Lichaam
Het lichaam is de plek waar we voelen. Wanneer er iets niet klopt of wanneer is het goed voelt, zal je dat in je lichaam ervaren. Het signaal kan vanuit een specifiek lichaamsdeel komen; hoofd, maag, buik, rug, benen, armen enz. Het ‘stekende’, ‘zeurende’ of ‘pijnlijke’ gevoel is een signaal om op te letten. De reden dat je dit voelt is om je aan te geven dat er iets om aandacht vraagt. Het kan het lichaamsdeel zelf zijn, maar vaak is het gevoel er om je bewust te maken over iets, dat je kan herleiden aan het deel van je lichaam.
Dit is ook in onze taal terug te vinden in spreekwoorden en gezegden. ‘Er ziek van zijn’, ‘Het onderbuik gevoel’, ‘Het is misselijk makend’, ‘De rillingen lopen over mijn rug’, ‘Het zweet breekt me uit’, ‘Ik kan dit niet verteren’, enz. Positief: ‘sprongetje van vreugde’, ‘My heart skipped a beat’, ‘tinteling in mijn hele lijf’, ‘kippenvel op mijn armen’, enz.
Al deze uitspraken laten zien hoe het lichaam ons helpt bewust te worden en daarvan te leren. Als we de LES van het Lichaam serieus nemen, het in te voelen en oppakken door ervan te leren zal het gevoel je inzicht geven. Dit zal je mogen leren interpreteren. Wanneer je geen aandacht geeft aan het gevoel van je lichaam, neemt het weer af en kan het verdwijnen. Tot een volgend moment.
Ons lichaam ‘spreekt’ via gevoelens. Hoe meer je je hierop gaat focussen, deste beter je zal worden in het correct interpreteren ervan. Ontken je het als ‘slechts een gevoel’, dan zal die vorm van communicatie met jezelf verder afnemen. Vaak worden mensen die dat doen heel rationeel en soms zelfs ‘gevoelloos’. Ze zijn niet gevoel-los, maar er is iets ‘loos’ met hun gevoelsinterpretatie.
Het specifieke ‘onderbuik gevoel’ en het bewust worden daarvan komt mede doordat dit een plek in ons lichaam is waar zeer veel neurale connecties aanwezig zijn. Na ons brein, bevat onze buik veruit de meeste zenuwverbindingen. Hier voelen we goed wat we niet kunnen ‘verteren’ in ons leven.
Uiteraard vormen onze hersenen een specifiek onderdeel van ons Lichaam. Daar komen onze gedachten, beoordeling en afwegingen vandaan. Sommige mensen denken dat dit lichaamsdeel het belangrijkste is dat ze hebben. Ze gedragen zich er ook zo naar. Ze willen graag alles ‘overdenken’ en het lijkt alsof ze alleen maar een brein zijn. Volgens mij is het, zekere voor deze groep rationele denkers, een goede LES om te beseffen dat ons brein slechts ⅛ van ons lichaam is en meer niet.
Wanneer je teveel stress ervaart vuurt je lichaam signalen door de zenuwbanen en worden er hormonen afgegeven die ons in een staat van alertheid en oplettendheid brengen.
Later lees je hier meer over.
Ons brein bedenken scenario’s om zo de stress ‘het hoofd te bieden’. Er kunnen ook doemgedachten of belemmerende overtuigen opkomen. Als het te veel wordt en te lang aanhoudt eindigt het vaak in burn-out en depressiviteit met apathische periodes of katatonie (bevroren actie) kan ontstaan.
Gelukkig kan ons denken ook zorgen voor plezier, herinneringen oproepen, kennis en inzicht opdoen, ons tot rust laten komen of juiste stimulerende gedachten geven. Dit voelt goed en is vaak goed voor ons en geeft kan ons dat wat juist op dat moment willen hebben. Met de fijne gedachten die we hebben visualiseren mooie toekomstbeelden en inbeelden hoe het kan zijn. Onze hersenen vormen ook woorden die we koppelen aan belevingen, gevoelens en gedachten. Zo worden we zelfbewust.
Kortom, het Lichaam is een belangrijk onderdeel van ons leven en de LES die hieruit bewust worden helpt ons om te beseffen, te willen ontwikkelen en leren te doen. Uiteindelijk kan een geleerde LES weer met anderen gedeeld worden.
Zo groeien we door ons gevoel van alle lichaamsdelen te ervaren en te interpreteren. Onze gevoelens zorgt ervoor dat we ons gewaar worden van alles dat belangrijk voor ons is. Dit zijn vaak waardevolle aanwijzing die we, via ons denken gaan snappen. Ons brein helpt door zaken te visualiseren en te overdenken. Met je hersenen rationaliseer je en kan een toekomstvisie creëren. Deze gedachten zal weer een gevoel oproepen die ‘goed is’ of juist ‘dreigend’ voortkomt. Dit is ‘de dans’ met je lichaam.
Emotie
Emoties zijn met hoge energie geladen gevoelens. Het is gevoel in ‘overdrive’ of ‘geladen gevoelens’ (e-motion = energy in motion). Emotie laten ons duidelijk merken dat een situatie, een gedachten of een persoon iets met ons doet. Er zit ‘lading’ of ‘emotie’ op. Is het vaak aanwezig; …is het een LES?
Hoe wil je jouw emotie Be-noemen / Be-palen / Betitelend? Hierin zie je de nadruk op de ‘B’.
Zo zijn er vier Basis emoties zijn: Boos – Bang – Bedroefd – Blij .
De hoge geladenheid komt vaak door het ‘oordeel’ dat we -meestal onbewust- eraan geven. Hierin ligt de verwijzing naar ons Lichamelijke denken en dat is weer gekoppeld aan ideeën, overtuigingen en gedachten waarmee we waarde geven aan situatie en mensen. Zo ontstaat de hoge ‘geladenheid’ en ervaren we emoties.
Wanneer we géén denken verbinden aan een emotie zal iedere emotie na 5 à 10 minuten weer verdwijnen. Dit komt omdat het lichaam de hormonen afbreekt die tijdens de start van de emotie zijn afgegeven. Wanneer we alleen de sensatie van de emotie zouden ervaren en hier niet verder over nadenken, is een emoties weer snel verdwenen. Dit laten dieren ons goed zien.
Een hond, kat of konijn die van iets schrikt of agressief is, zal 5 minuten na die gebeurtenis weer tot rust zijn gekomen. Zo werkt het ook met ons. Maar, wanneer je erover blijft nadenken zorg dat ervoor dat de zenuwen keer op keer geprikkeld worden en die sturen weer hormonen je het lichaam in. Zo kan de emotie uren blijven bestaan of dagen, weken en soms zelfs jaren lang aanwezig blijven.
Wanneer je lichaam moe of juist heel actief is zullen emoties sterker ervaren worden. Een lichaam in goede rust en met geestelijke stabiliteit, zal de vier basis emoties minder snel en sterk ervaren. Wanneer er geen reden is om in ‘overdrive’ te gaan, zijn vooral gevoelens aanwezig.
Kortom, wanneer je gevoelens heel sterk doorkomen dan ervaar je een emotie. Jouw gedachten en waarde-oordeel over de situatie, zorgen hiervoor. Emoties geven je dus een sterk signaal. Het doel is dat je hierop gaat handelen. Ga denken, beslissen … en kom in actie, als gevolg van je emoties. Je zal waarschijnlijk door de overprikkeling gaan huilen, rennen, schreeuwen of juist heel stil worden.
Dit is jouw lichaamsreactie op de emotie. Onderzoek actief wat ervoor zorgt dat je in ‘overdrive’ bent gekomen. Gaat het over je gezondheid, gevaar of een persoonlijk situatie? Voel en wordt je bewust van wat deze emoties je te vertellen hebben. Dat is een belangrijk LES, die jij mag leren.
Systeem
Je lichaam is een systeem dat continue in beweging is (biochemisch en zenuwimpulsen). Op je werk beweeg je in een systeem van menselijke invloeden (politiek en zakelijke uitdagingen). In je privé leven heb je verschillende type relaties met vrienden, familie en geliefden. Deze vormen vaak de meest complexe systemen (psychologie en emotionele uitdagingen).
Systemische uitdagingen zijn er natuurlijk in vele vormen. Hoe anderen op jou reageren of situaties waarbij jij betrokken bent. Jouw wijze van kijken, denken en doen, vormen je gedrag. Is je gedrag een vrije keuze of ben je gevangen in een verslaving, geloof, overtuiging of in het: ‘Zó doen we dit altijd!’ Dit alles heeft een systemisch component.
Onderzoek daarom altijd de context of in welk ‘systeem van krachten’ je LES bevindt. Hoe ervaar je de LES en hoe in het energetische patroon daar omheen? Door dit regelmatig te doen, kan je achterhalen in welk systeem je (vast)zit. Wie, wat of welke zaken spelen hierin en rol? Wat zijn de belangrijkste invloeden en hoe verhoudt dat weer met de ontwikkeling die deze LES je biedt?
In je lichamelijke systeem kan onrust (Dis-ease) of juist rust (At-ease) aanwezig zijn. Binnen het systeem van je werk, thuis of bij vrienden kan ook rust/onrust heersen. Gevaar of veiligheid. Macht en onmacht. Dit zijn allemaal thema’s die passen bij verschillende ‘systemen’. Ze zijn universeel en komen overal voor. Er zijn ook hele specifieke varianten die misschien alleen in het systeem van jouw leven aanwezig zijn. Kijk naar de context en overzie het systeem; dan wordt het duidelijk.
De reacties van je partner. De groepsdynamiek op werk of in je gezin. Jouw invloed op anderen mensen én zij op jou. Allemaal interacties en communicatie processen in relatie tussen mensen. Jouw gedachten en gevoelens behoren daarbinnen ook weer tot een systeem. Een persoonlijk intern systeem. Zelfs gebeurtenissen uit jouw verleden en die van je ouders of je partner kunnen gekoppeld zijn aan een systeem. Of je dichtbij kijkt of het van veraf overziet… alles is systemisch verbonden!
Het zijn allemaal systemen waarin processen werken en energieën stromen. Door hier bewust van te zijn kan je vervolgens dit gaan uitzoeken en de structuren uitzoeken. Er is genoeg te ontdekken, wanneer je er actief naar opzoek gaat. Ieder systeem heeft weer een eigen ‘speelveld’ of ‘klaslokaal’. Hierin kan je jouw LES vinden die jij mag leren. In kan heel goot of juist klein zijn. Ontstaan in het heden of juist een relikwie vanuit jouw verleden? Hoe persoonlijk is het voor jou of is je ratio een belangrijk onderdeel van het systeem waarin je verstrikt zit? In een LES is altijd het systeem te vinden, dus ga hiernaar opzoek!
Kortom, voel je Lichaam en leer je gevoelens te herkennen. Weet hoe je denkt en ervaar je emoties. Overzie het systeem waarin dit allemaal plaatsvindt. Hoe is dit opgebouwd en wat heeft het je te ‘vertellen’? Hoe voelt het? Waardoor komt dat en welke systemische structuur wordt zichtbaar? Zo is jouw LES elke keer opgebouwd uit deze drie componenten. Ze helpen je om het Bewust te worden. Zo Kan je je er iets mee. Jij mag beslissen hier iets aan te Willen doen. Door te Leren ga je andere Doen, denken en handelen. Heb je deze LES geleerd, ga het dan Delen met anderen. Zo bouw je een systeem waardoor anderen hun LES kunnen leren door bewustwording en de acties die zij gaan uitvoeren. Zo ontstaat een proces van continu leren in een systeem van creatieve energie.
Ontwikkelaar LES: Michiel Everts