De kracht van systeemdenken bij netwerkanalyse


Het belang van systeemdenken voor het sociale netwerkperspectief.  

Stakeholders- en netwerkanalyse

Voor deelnemers aan de workshops over stakeholders- en netwerkanalyse is het begrijpen en doen van een stakeholdersanalyse over het algemeen vrij eenvoudig. Aan de hand van een zelf ingebrachte casus worden de stakeholders in kaart gebracht op basis van een aantal karakteristieken, zoals houding, invloed en belang (zie blogartikel ‘De strategische dialoog’). Uit de dialoog komen veelal verrassende inzichten in de onderlinge posities en verhoudingen tussen de diverse stakeholders. Daarentegen blijkt een goede netwerkanalyse van de stakeholders vaak lastiger te zijn, dit vanwege de minder eenvoudig te bepalen verbindingen en relaties tussen stakeholders. Minimaal krijgen de deelnemers inzicht in welke stakeholders van belang zijn om beter mee te verbinden en om beter te leren kennen. De deelnemers realiseren zich echter ook de beperkte kijk die ze momenteel hebben op de onderlinge verwevenheid van stakeholders. Men ziet de noodzaak om beter inzicht te hebben in het weefsel van elkaar beïnvloedende krachten waarin de gedragingen van en tussen de stakeholders plaatsvinden. Dit inzicht is van groot belang om beter in staat te zijn om effectief invloed uit te oefenen en te anticiperen op mogelijke gevolgen van acties en ontwikkelingen bij de stakeholders.

Bijziendheid van onderlinge verwevenheid

Een betere kijk op de onderlinge verwevenheid van mensen vraagt om een versterking van het vaak nog weinig ontwikkelde netwerkperspectief. Alhoewel we veel praten over sociale netwerken, blijken we in de directe interactie met mensen min of meer bijziend te zijn voor sociale netwerken. We richten ons op een persoon zonder echt stil te staan bij de sociale verwevenheid waarin deze zich bevindt. De meest voor de hand liggende redenen zijn de veelal onzichtbare verbindingen en verborgen relaties. Verder is het gewoon onmogelijk om het totale sociale netwerk van iemand te overzien. Neem bijvoorbeeld je eigen sociale netwerk: in hoeverre ben jij je goed bewust van al jouw directe relaties en van de relaties van jouw relaties, inclusief hun onderlinge relaties? We gedragen ons vaak zonder dat wij ons goed bewust zijn van de relaties die we met anderen hebben én vooral van de relaties van deze anderen onderling. En ook staan we meestal weinig stil noch bij de invloed van deze relaties op ons, noch bij de invloed van onszelf op onze relaties. Onze bijziendheid voor sociale netwerken heeft alles te maken met de bijziendheid van onze eigen sociale verwevenheid. Het aangrijpingspunt voor een beter netwerkperspectief lijkt dus bij onszelf te liggen. Door meer bewust te worden van onze eigen verwevenheid in sociale netwerken krijgen we meer oog voor de verwevenheid van anderen in hun sociale netwerken.

De ijsberg van het systeemdenken

Systeemdenken is de aangewezen weg voor het netwerkperspectief op onze sociale verwevenheid. In het systeemdenken richten we ons op de onderlinge relaties tussen de delen die verbonden zijn in een samenhangend geheel. Aangezien veel hiervan meestal niet zichtbaar is, betekent dit dat we om moeten kunnen gaan met onbekendheid, onzekerheid en onvoorspelbaarheid. Bij systeemdenken gaat het om het bewustzijn en de exploratie van verborgen structuren, zoals de onzichtbare verbindingen en patronen in het gehele systeem. Denk bijvoorbeeld aan niet-lineaire relaties, feedbackloops en vertraagde reacties die kenmerkend zijn voor onderling afhankelijke delen in een systeem. De verborgen structuren zijn te vergelijken met de grote schots van een ijsberg die zich grotendeels (90%) onder water bevindt. Dit deel ligt aan de basis van de top van de ijsberg (10%), die bestaat en zichtbaar is dankzij het onder de oppervlakte liggende deel. De ijsberg metafoor illustreert het belang om aandacht te besteden aan verborgen structuren om zicht te krijgen op dieperliggende verbanden, beïnvloedingsrelaties en oorzaken. Dit is de kracht van systeemdenken.

Lineair denken en isoleren

Om ruimte te krijgen voor systeemdenken zullen we ons huidige lineaire denkwijze los moeten laten. Bij het lineair denken richten we ons op wat aan de oppervlakte als symptoom zichtbaar is. We gaan uit van directe en lineaire relaties tussen oorzaak en gevolg, zonder rekening te houden met mogelijk andere verbanden, beïnvloedingsrelaties en oorzaken. Niet-lineaire relaties, feedbackloops en vertraagde reacties worden totaal genegeerd. In de beperkte kijk van lineair denken is dus weinig oog voor de context. We halen de dingen uit de context en isoleren ze om ze goed waar te nemen en te kunnen bestuderen. Daarbij plakken we er een apart label op alsof het een zelfstandig bestaande entiteit is. Denk maar aan je studievakken, de landen van de wereld, de organen van de mens en de sectoren in de gezondheidszorg. De verbindingen tussen de onderdelen worden als het ware doorgeknipt en komen in eerste instantie niet eens aan bod. Pas later in het kader van het totale plaatje komen de onderlinge verbindingen aan de orde, zij het veelal in beperkte mate. Zelden zijn de onderlinge verbindingen het primaire punt van aandacht. Impliciet vindt er een ontkenning plaats van de onderlinge afhankelijkheden en dynamiek tussen de onderdelen. Dit staat lijnrecht tegenover systeemdenken en vormt dus een serieuze blokkade voor de ontwikkeling van het netwerkperspectief op onze sociale verwevenheid.

Bewustzijn en identiteitsbesef

Op de weg naar systeemdenken en het netwerkperspectief is er mogelijk nog een andere blokkade die ik zou willen noemen. Deze blokkade komt vanuit de filosofie en heeft te maken met ons eigen bewustzijn. Hoe wij de wereld zien is volgens filosofen (als Ken Wilber) een afspiegeling van ons bewustzijn. Onze beperkte kijk op de wereld wordt volgens hen in hoge mate bepaald door ons eigen gevoel van identiteit. In onze ontwikkeling begrenzen we ons identiteitsbesef door het trekken van allerlei scheidslijnen, zoals tussen organisme en kosmos en tussen geest en lichaam. De grenslijn tussen zelf en de buitenwereld wordt steeds scherper getrokken met de bewustwording van ons lichaam en onze geest. Dit gaat gepaard met een vernauwing van ons bewustzijn. De begrenzing van ons gevoel van identiteit en vernauwing van ons bewustzijn gaan ten koste van ons gevoel van verbondenheid met de omgeving. Tevens verliezen we ons gevoel van eenheid met elk ander object in de omgeving. De eenheid van waarnemer en hetgeen waargenomen wordt valt uiteen in subject en object. Men noemt dit wel de dualistische misvatting dat waarnemer (subject) en werkelijkheid (object) van elkaar gescheiden zijn; hierdoor ontstaat de illusie dat hetgeen je waarneemt de werkelijkheid is. We zien onszelf meer als apart en afgescheiden (ego-bewustzijn) in plaats van als een onderdeel van het geheel (eco-bewustzijn). Het beoefenen van meditatie en mindfulness kan leiden tot een verruiming van ons bewustzijn en identiteitsbesef. Ons gevoel van verbondenheid met de omgeving en de zich daarin bevindende objecten kan daarmee toenemen. Wanneer dat het geval is kan het in principe bijdragen aan systeemdenken en het netwerkperspectief op onze sociale verwevenheid.

De weg vrijmaken voor systeemdenken

Over systeemdenken is veel informatie beschikbaar sinds de aandacht die Peter Senge er aan heeft besteed (The Fifth Discipline, 1990). In dit blogartikel ben ik ingegaan op het belang van systeemdenken voor het netwerkperspectief op onze sociale verwevenheid. Daarbij is het goed om ons te realiseren dat systeemdenken fundamenteel anders is dan onze huidige manier van lineair denken en isoleren. En volgens de filosofie is er nog een blokkade in de zin van een vernauwd bewustzijn en identiteitsbesef. Met beide blokkades dient rekening gehouden te worden om de weg vrij te maken voor systeemdenken (zie blogartikel ‘Onzichtbare patronen remmen echte gedragsverandering in organisaties’). Ik hoop van harte dat dit gaat lukken, gezien de grote betekenis van het systeemdenken voor het netwerkperspectief en voor een betere kijk op onze onderlinge verbondenheid in sociale netwerken.

Voor systeembenadering in organisaties, zie het blogartikel ‘Leiderschap als groepsdynamisch samenspel’.