Handvatten voor inzicht en orde in de complexe zorgwereld.  

Orde in complexiteit: inzien en inspelen

Aandacht voor de betekenis van de complexiteitstheorie in de zorg zal zeker leiden tot waardevolle impulsen voor echt goede netwerkzorg. Met deze zin heb ik het vorige blogartikel afgesloten (zie ‘Echt goede zorg vereist kennis van de complexiteitstheorie’). In dit blogartikel wil ik hieraan een vervolg geven. Hoe je complexiteit kunt doorgronden en er zelfs kansrijk op inspelen wil ik aan de hand van een aantal handvatten toelichten. Complexiteit is namelijk niet volledig onvoorspelbaar; er zit wel degelijk orde in de schijnbare wanorde. Deze orde kunnen we ontdekken door goed naar de vormen en patronen van verbindingen en interacties in het netwerk te kijken. De vormen en patronen zijn onderdeel van een bepaalde ordening die zich in een dynamische stabiliteit bevindt. Nieuwe informatie en interventies kunnen leiden tot een kritische instabiliteit waaruit een nieuwe orderingsvorm met andere patronen kan ontstaan. De invloed die we hebben kan van geen betekenis lijken, maar denk aan de niet-lineaire aard van systemen en het feedback mechanisme: inspelen met kleine interventies kan tot grote gevolgen leiden (zie blogartikel ‘De tweesprong in organisatieontwikkeling’).

1.  Onderlinge verbindingen en dynamiek

Om beter inzicht in complexiteit te krijgen dienen we regelmatig met elkaar stil te staan bij hetgeen bepalend is voor het goed functioneren van een samenwerking in een complexe omgeving: de kwaliteit van de onderlinge verbindingen en dynamiek van het netwerkverband. Wat zijn de consequenties van ontbrekende verbindingen tussen stakeholders? Wat zijn de gevolgen van slechte interpersoonlijke relaties in het netwerk? En wat is de impact van het betrekken van andere stakeholders en van nieuwe of betere relaties? We zullen ervaren dat ogenschijnlijk kleine veranderingen in de samenhang en dynamiek de basis kunnen vormen voor een doorbraak in de kwaliteit en de resultaten van de samenwerking. Denk aan het oplossen van een escalerend conflict tussen zorgprofessionals. En ook zien we dat nieuwe stakeholders en nieuwe verbindingen kunnen leiden tot andere patronen waar we ons in eerste instantie niet eens bewust van waren. Denk in de zorg aan het betrekken van een zorgverzekeraar of cliënten waarvoor het initiatief bedoeld is (zie blogartikel ‘Onzichtbare patronen remmen echte gedragsverandering in organisaties’).

2. Wederkerige afhankelijkheden en invloeden

De onderlinge verbindingen en interacties zijn in elk netwerkverband reflexief. Dit betekent dat de afhankelijkheden en invloeden wederkerig ofwel interacterend zijn. Overal in het netwerk kunnen zich terugkoppelingen voordoen. Dit feedback mechanisme kan zowel negatieve (remmende) als positieve (versterkende) effecten hebben (zie blogartikel ‘Agile over de top’). Inzicht in het feedback mechanisme leert ons hoe bepaalde acties en factoren elkaar kunnen verzwakken of juist versterken. Dus waarom een bepaalde actie uiteindelijk tot niets heeft geleid; waarom meerdere elkaar versterkende acties en factoren nodig zijn om tot een gewenst effect te komen. Denk aan een eerste e-health initiatief dat tot niets heeft geleid en lokale initiatieven waar wél wat uitkomt als er meerdere stakeholders bij betrokken zijn. In het totale krachtenveld van wederkerige afhankelijkheden en invloeden spelen de factoren van de lokale context vaak een belangrijke rol. Dit is belangrijke reden waarom succesvolle initiatieven niet zomaar vertaald kunnen worden naar een andere situatie. Zoals proeftuinen in de zorg waarvan gebleken is dat deze moeilijk zijn op te schalen naar andere gebieden. Volgens Peter Senge dienen we ons te realiseren dat de complexe realiteit van onderlinge afhankelijkheden en invloeden bestaat uit cirkels en ‘feedback loops’ in plaats van lineaire oorzaak-gevolg relaties (‘The fifth discipline’).

3. Het verloop van gebeurtenissen

Nader inzicht in complexiteit en onderliggende dynamiek kan worden verkregen door aandacht te besteden aan het verloop van gebeurtenissen in de context van een initiatief. Wat gebeurde er in aanloop naar een gebeurtenis en in hoeverre is er een verband tussen bepaalde gebeurtenissen? Denk aan een succes door de samenwerking van een aantal stakeholders nadat dit in eerste instantie totaal mislukte. Stel met elkaar de vraag of er zich voorafgaand aan een gebeurtenis, een eerste signaal of nieuw patroon heeft voorgedaan dat in alle drukte gemist is bijvoorbeeld bij een calamiteit. Onbekende signalen en patronen worden vaak niet opgevangen omdat ze in eerste instantie niet passen in het beeld en de verwachtingen die we hebben. En ook de methoden en instrumenten die we hanteren zijn ons vaak niet behulpzaam bij het signaleren van wat nieuw of anders is. Denk aan nieuwe patiëntervaringen die niet worden gemeten met de standaard prestatie-indicatoren voor kwaliteit van zorg. Wanneer we open staan voor een ander perspectief kunnen we ons ook een ander beeld vormen. Het signaleren van een eerste signaal of nieuw patroon biedt ons de gelegenheid om hier vroegtijdig aandacht aan te besteden en op in te spelen.

Orde scheppen in de complexe zorgwereld

Inzicht in complexiteit heeft dus te maken met het inzicht in de onderlinge verbondenheid en afhankelijkheden en in het verloop van gebeurtenissen. Door hier aandacht aan te besteden gaan we de orde zien in het complexe netwerk: de vormen en patronen in de verbindingen en interacties die in eerste instantie onzichtbaar waren. Ongewenste vormen en patronen kunnen worden doorbroken om ruimte te bieden voor de ontwikkeling van nieuwe vormen en patronen. Met het scheppen van een andere orde neemt ons vertrouwen toe invloed te kunnen hebben op de complexe zorgwereld.

Bij interesse in het eerste blogartikel met deze titel, zie ‘Echt goed zorg vereist kennis van complexiteitstheorie‘.