Leiderschap in netwerken betekent leiderschap in elke relatiedriehoek die de deelnemers met elkaar kunnen vormen.

Stel je bent in gesprek met een goede bekende wanneer zich plotseling een derde persoon bij jullie aansluit. Onmiddellijk voel je een verandering in de interpersoonlijke relatie met de bekende waarmee je in gesprek bent. Zonder het goed te begrijpen ervaar je dat. Met de derde persoon verandert het veld van elkaar beïnvloedende krachten. Door de sociale dynamiek van drie personen is de context waarin het gesprek plaats vindt veranderd. Je ervaart de verandering van de context zonder je goed bewust te zijn van de invloed die het op je heeft. Het is een situatie die we zeker zullen herkennen. Het kan zich voordoen met collega’s op het werk, of met vrienden op een feest. Het overkomt ook de vader die met zijn zoon op een bankje zit en zich afvraagt wie zich plotseling bij hen aansluit (‘The story of an old father, his son and the sparrow’).

Relatiedriehoek als bouwsteen van een netwerk 

Een sociaal netwerk bestaat uit personen met hun onderlinge relaties. De kleinst mogelijke bouwsteen in een sociaal netwerk bestaat uit drie personen met de drie mogelijke onderlinge relaties (‘three’s a crowd’). Deze drie personen vormen een relatiedriehoek, hetgeen in netwerktheorie een triade genoemd wordt. Relatiedriehoeken zijn een belangrijk hulpmiddel om inzicht te krijgen in sociale netwerken. Wanneer de onderlinge betrekkingen tussen mensen een goede samenwerking in de weg staan kunnen relatiedriehoeken van grote waarde zijn bij de analyse- en interventiemethoden. In een driehoek kan de relatie tussen twee personen bekeken worden met de invloed van een derde persoon op deze relatie. We krijgen inzicht in de interactie tussen de diverse relaties die elkaar onderling beïnvloeden. De sociale dynamiek in een relatiedriehoek kan verklaren waarom zich plotseling relatiepatronen en gedragingen voordoen. Zo kunnen er bij drie personen coalities gevormd worden waarbij twee personen tegenover de derde persoon staan. Ook kan de spanning van een conflict tussen twee personen overgedragen worden aan een derde persoon, waardoor het conflict zich uit kan breiden. Inzicht in deze sociale dynamiek krijgen we dus dankzij een analyse van triades; dit inzicht missen we wanneer we uitgaan van de dyade als bouwsteen van het sociale netwerk (2 personen met één relatie).

Relatiepatronen in elke driehoek van een netwerk

Wanneer twee personen het goed met elkaar kunnen vinden, is er een grotere kans dat zij allebei een goede band hebben met een derde persoon die ze beiden ook kennen. Wanneer slechts één van de twee personen een goede band heeft met een derde persoon is er sprake van een tegenstrijdigheid in de relatiedriehoek. Deze relationele tegenstrijdigheid levert een spanning op die we proberen te vermijden. We hebben de neiging om de ontbrekende goede band alsnog te realiseren. Denk aan een situatie waarin twee goede vrienden van jou elkaar niet mogen. Het relatiepatroon in de driehoek omvat dan een tegenstrijdigheid: ‘de vijand van jouw vriend is jouw vriend’. Om de relaties in de driehoek in balans te krijgen zijn er twee mogelijkheden. In de eerste optie worden jouw beide vrienden alsnog vrienden van elkaar: ‘de vriend van jouw vriend is jouw vriend’. In de andere optie zal je voor één van je vrienden moeten kiezen. Hierdoor wordt jouw andere vriend een gemeenschappelijke vijand van jou en je vriend waarvoor je gekozen hebt: ‘de vijand van jouw vriend is jouw vijand’. Een goed voorbeeld is het kind waarvan de ouders gescheiden zijn en geen goede relatie meer met elkaar hebben. In de relatiedriehoek wil het kind het liefst dat de band tussen de ouders herstelt of in elk geval beter wordt. Als dat niet mogelijk is kan de spanning in de driehoek pas wegvallen wanneer het kind voor één van de ouders kiest. Echter vanwege de loyaliteit aan beide ouders is dit meestal niet mogelijk voor een kind. De spanning in de relatiedriehoek blijft, hetgeen in toenemende mate ervaren wordt door andere betrokkenen zoals familie, vrienden, school en zorgverleners.

Leiderschap in elke driehoek van het netwerk

Elke tegenstrijdigheid in een relatiedriehoek geeft spanning die doorgegeven kan worden aan andere relatiedriehoeken die ermee in verbinding staan. Deze spanning kan als een virus worden verspreid in het grotere sociale netwerk. Denk aan conflicten waarbij steeds meer mensen en partijen tegenover elkaar komen te staan (zie het blogartikel ‘Conflicten bij samenwerken in netwerken’). En wanneer banden worden verbroken kunnen structurele gaten in het samenwerkingsverband ontstaan (zie het blogartikel ‘Zwarte gaten in samenwerken’). Tegenstrijdigheden en relationele spanningen kunnen zich op ieder moment in elk samenwerking voordoen. Op zich is daar niets mis mee; het kan zelfs leiden en bijdragen tot veranderingen en innovatie. Wel is het van belang om de negatieve relationele dynamiek zo snel mogelijk te onderkennen en bespreekbaar te maken. Er dient structureel aandacht te zijn voor de onderlinge betrekkingen om de relaties in elk van de relatiedriehoeken zoveel mogelijk in balans te houden. Daarbij is het uitgangspunt dat het gemeenschappelijke belang en bedoeling van het samenwerkingsverband voorop staan (zie het blogartikel ‘Verbonden leiderschap in eenheid en verscheidenheid’). Dit vraagt om gedeeld leiderschap dat ten uiting komt in elk van de relatiedriehoeken van het netwerk.

Voor informatie over persoonlijke netwerken, zie: ‘Leiderschap: het belang van persoonlijke netwerken‘.