Complexiteit vereist anders denken en handelen. 

Johan Cruijff Arena onder water

Stel, je laat een waterdruppel vallen op de middenstip van het veld in de Johan Cruijff Arena. Elke seconde verdubbel je het aantal druppels: na de eerste druppel volgen er 2 druppels, dan 4, dan 8 en zo verder. Hoelang denk je dat het duurt voordat de Johan Cruijff Arena overstroomt met water? Gaat het om een aantal weken, dagen, uren of minuten? De meeste mensen geven een antwoord in de orde van uren tot dagen. Het juiste antwoord blijkt te zijn: 47 seconden. Terwijl er na 30 seconden nog maar een klein plasje ligt op de middenstip van het veld in de Johan Cruijff Arena. Hoe komt het dat we er bij dit soort raadsels structureel naast zitten en niet zo’n klein beetje ook.

Exponentiele groei: het coronavirus

De voornaamste reden dat we een verkeerde inschatting maken heeft te maken met onze manier van denken. In onze ontwikkeling hebben we een patroon aangeleerd waarin we uitgaan van een direct en lineair verband tussen oorzaak en gevolg. In ons denken laten we een trend lineair verlopen terwijl er in dit raadsel een exponentiele groei plaatsvindt. We houden totaal geen rekening met factoren die het effect kunnen versterken, verzwakken en/of vertragen. Denk aan de alom onderschatte snelheid van verspreiding van het coronavirus in de gehele wereld. Is het opgevallen dat de uitbraak van een variant van het coronavirus telkens gepaard gaat met oscillaties met steile flanken in de curve van het aantal geïnfecteerde mensen in de tijd?

Anders denken bij complexiteit: systeemdenken

Om goed om te kunnen gaan met complexe vraagstukken (zoals het coronavirus en klimaatverandering) is een andere manier van denken nodig: het systeemdenken (Donella Meadows). Een systeem is een verzameling van entiteiten, die op basis van hun onderlinge verbondenheid patronen in het systeem laten zien. Zo’n verzameling van entiteiten bevindt zich op diverse niveaus van heel klein tot heel groot. Denk aan de verzameling van een cel, orgaan, mens, team, organisatie, economie en de aarde (die zelf weer onderdeel uitmaakt van het heelal als systeem). Op basis van de kenmerken van complexiteit (zelforganisatie, emergentie) vertoont een systeem z’n eigen gedrag in wisselwerking met de omgeving (co-evolutie). Een externe factor kan aanleiding zijn voor een ander gedrag of patroon, maar het fundament hiervan is gelegen in de dynamiek van het systeem zelf. Hoewel het zo lijkt, hoeft er dus geen enkel verband tussen externe factor en gevolg te zijn.

Verspreiding van coronavirus

Graag wil ik nader ingaan op het feit dat een systeem z’n eigen gedrag bepaalt in wisselwerking met de omgeving. Dat doe ik aan de hand van het coronavirus als externe factor. Hoe komt het dat er bij de verspreiding van het virus zulke grote verschillen in de diverse regio’s en landen zijn? De oorzaak van de verschillen in de verspreiding is niet gelegen in het coronavirus, maar in de verschillende systemen van de diverse regio’s en landen. De mensen die er wonen vormen het systeem; zij zijn de oorzaak van de verspreiding als gevolg van hun onderlinge verbindingen en dynamiek. Het is de relationele dynamiek die bepalend is voor het gedrag van het systeem en dus bepalend voor de verspreiding. Vandaar dat de diverse overheden zo de nadruk leggen op sociale afstand en beperking van sociale contacten.

Gevolgen van het vaccineren

Naast de aandacht voor de sociale interacties is er terecht veel aandacht voor het vaccineren van de mensen. Daarbij ontstaat in toenemende mate een spanningsveld tussen de mensen die wel en die niet gevaccineerd willen worden. Mede door deze polarisatie dreigen we met het vaccineren steeds meer aandacht te besteden aan de verschillen tussen mensen ofwel de diversiteit in de entiteiten van het systeem. En deze entiteiten blijken nu net van minder belang te zijn om een complex probleem als de coronacrisis aan te pakken. Om echt invloed te hebben op een complex systeem kun je naast de onderlinge verbindingen veel beter aandacht besteden aan de purpose of functie van het systeem. Dit wil ik graag toelichten aan de hand van een voetbalteam (Donella Meadows).

Veranderingen in het voetbalteam

Wanneer we de spelers (entiteiten) van een voetbalteam veranderen is het nog steeds een voetbalteam. Het nieuwe team speelt misschien minder goed, maar is zeker in staat om te voetballen. Wanneer we echter de spelregels (verbindingen) van voetbal vervangen door rugbyregels, ontstaat er een totaal andere dynamiek in het team. Er is geen enkele sprake meer van een voetbalteam. Een totaal andere dynamiek in het team ontstaat ook wanneer we de purpose of functie van het team veranderen. Wat zou er bijvoorbeeld gebeuren als het team ineens niet meer wil winnen, maar de tegenstander beter wil leren kennen? Ook in dit geval is er geen sprake meer van voetbal. Een significante verandering van gedrag of patroon van het systeem zien we dus bij de aanpak van de verbindingen en van de purpose van het systeem.

Anders handelen bij complexiteit: commons

Naast de inperking van sociale contacten (verbindingen) dienen we ons bij de aanpak van de coronacrisis dus ook te richten op de purpose van ons systeem ofwel op de bedoeling en de waarden van onze samenleving. En hoe kunnen we vanuit een nieuw perspectief op de samenleving tot een goede aanpak van de coronacrisis komen. Bij deze aanpak houden we rekening met de complexiteit van het vraagstuk. Dus geen purpose van bovenaf, maar een purpose die van onderaf ontstaat (emergentie) vanuit vele elkaar versterkende bewegingen en initiatieven in de maatschappij (zelforganisatie) in wisselwerking met de omgeving (co-creatie). Dus met de zogenoemde commons waar Jan Rotmans veel naar verwijst. Deze commonsbeweging is reeds gaande op gebieden als wonen, zorg, onderwijs, energie en klimaat. De vraag is of en hoe we met een commonsbeweging tot een effectieve corona-aanpak kunnen komen?

Een ander perspectief op corona: samenleven

De mogelijkheden voor een andere aanpak van corona vanuit een nieuw perspectief zijn er wel degelijk. Een mooi voorbeeld hiervan staat beschreven in het NRC van 17 december 2021: ‘Corona blijft nog lang onder ons. Welke coronapolitiek kiezen we’ (Josette Daemen). De purpose waarin corona als probleem van bovenaf moet worden opgelost blijkt niet te werken. We zullen met het virus moeten leren leven. Corona als blijvend verschijnsel vereist een ander perspectief, waarin we reflecteren op de vraag hoe we het beste kunnen samenleven met het coronavirus. In wat voor wereld willen we leven? Daarin speelt het collectief welzijn ongetwijfeld een belangrijke rol.

Aanpak van corona vanuit het systeem

Hierover moeten we eerst een fundamentele discussie hebben en die begint bij onszelf: het systeem. Daarin luisteren we naar de onderling verschillende beelden en maken juist gebruik van diversiteit. Deze fundamentele discussie over onze samenleving (met het coronavirus) leidt tot een uitwisseling en hopelijk begrip van beelden en standpunten. Daarmee worden een verdere verharding en polarisatie in de maatschappij voorkomen. Het probleem van corona zal niet direct worden opgelost, maar kan tenminste wel worden benaderd vanuit overlappende en gemeenschappelijke belangen in het kader van ons collectief welzijn. Iedereen wil toch dat haar of zijn kind, partner, (groot)ouders en vrienden goed behandeld kunnen worden voor iets anders dan corona wanneer dit nodig is? Een commonsbeweging van onderaf dus.

Voor andere blogartikelen over corona verwijs ik naar: ‘Hoe crisis het beste uit onszelf haalt’, ‘Het vlindereffect op de corona crisis en erna (deel 1)’ en ‘Het vlindereffect op de corona crisis en erna (deel 2)’.